فایل کامل و عالی بررسی خداشناسی سعدی با تکیه بر صفات باری تعالی

    
فهرست
چکیده:    4
پیش گفتار    5
پیشینه تحقیق :    5
مساله تحقیق :    5
روند پژوهش :    5
مقدمه:    6
زندگی سعدی    8
زندگی سعدی:    9
پینوشت:    19
ویژگی‌های سیاسی، اجتماعی و ادبی دوران سعدی    23
ویژگی‌های سیاسی، اجتماعی و ادبی دوران «سعدی»:    24
جنگ اول صلیب:    26
۲-الف) هجوم مغولان:    40
ب: اوضاع اجتماعی:    44
ج: اوضاع ادبی:    47
پی نوشت:    49
خاستگاه فکری سعدی:    54
خاستگاه فکری سعدی:    55
شهاب الدین ابوحفص سهروردی:    55
ابوالفرج بن جوزی:    56
«ابوحامد امام محمد غزالی توسی»:    56
احمد غزالی:    58
تأثیر شهاب الدین ابو حفص سهروردی بر سعدی:    58
تأثیر ابن جوزی بر سعدی:    66
نمونههای شباهت گلستان و بوستان، با کیمیای سعادت: (۵۰)    67
تأثیر احمد غزالی بر سعدی:    71
گلستان و سوانح:    72
بوستان و سوانح:    78
پینوشت:    82
سعدی عارف یا متشرع؟    86
سعدی عارف یا متشرع؟    87
سعدی متشرع:    92
معاد و قیامت:    101
در بیان ترس از خدا و دوری از گناه:    116
نمونههایی در تحذیر از قیامت:    120
پینوشت:    122
بررسی صفتهای الهی    126
بررسی صفتهای الهی    127
پینوشت:    130
صفت «بخشنده»    131
پینوشت:    135
صفت «تواب»    136
پینوشت:    145
صفت «جبار»    146
پینوشت:    147
صفت «جهان آفرین»    148
پینوشت:    149
صفت «حق»:    150
پینوشت:    152
صفت «خالق»:    153
پینوشت:    158
صفت «داور»:    160
پینوشت:    164
صفت «دستگیر»    165
پینوشت:    167
صفت «دوست»    168
پینوشت:    170
صفت «رحمت»    171
پینوشت:    174
صفت ‍»رزاق»:    175
پینوشت:    179
صفت «سبحان»    180
پینوشت:    181
صفت «ستار»    182
پینوشت:    184
صفت «عالم الغیب»    185
پینوشت:    187
پینوشت:    192
صفت «علیم»    193
پینوشت:    195
صفت «غنی»    196
پینوشت:    198
صفت «فضل»    199
پینوشت:    200
صفت «قادر»    201
پینوشت:    203
صفت «قدیم»    204
پینوشت:    205
صفت «قهار»    206
پینوشت:    208
صفت «کبریاء»    209
پینوشت:    211
«صفت کریم»    212
پینوشت:    217
صفت«لطیف»    218
پینوشت:    220
صفت «مالک»    221
پینوشت:    223
صفت «مجیب»    224
پینوشت:    228
صفت «مستعان»    229
پینوشت:    231
صفت «واحد»    232
پینوشت:    234
صفت «وصف ناشدنی»    235
پینوشت:    237
صفت «وهاب»    238
« پینوشت»    241
صفاتی دیگر    242
صفاتی دیگر    243
نتایج کلی پژوهش    252
فهرست منابع و ماخذ:    255
فهرست اعلام    260
 
چکیده:
آنچه در این مجموعه گرد آمده است نتیجه بررسی دو اثر بزرگ سعدی – گلستان و بوستان –به تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی است. هدف اصلی نگارنده بررسی خداشناسی سعدی با تکیه بر صفات باری تعالی بوده است.بخش اول شامل چکیده و پیش گفتار و مقدمه می‌باشد.
در بخش دوم، زندگی شیخ اجل سعدی بیان گردیده و در معرفی اجمالی او، اعم از تاریخ تولد، محل رشد، سفرها و استادان ، آثار و در آخر تاریخ وفات از منابع معتبر استفاده شده است.
 بخش سوم به تبیین ویژگی‌های سیاسی، اجتماعی، ادبی دوران سعدی پرداخته است.
در بخش چهارم خاستگاه فکری او مورد بررسی قرار گرفته است تا از این طریق ریشه‌های فکر و اندیشه او و آبشخور باورهایش معلوم گردد. از این رو به بررسی شباهت‌های سعدی با شهاب الدین ابوحفص سهروردی ،ابوالفرج بن جوزی، محمد و احمد غزالی همت گماشته شده است.
در بخش پنجم با طرح این فرضیه که سعدی عارف است یا سخنوری متشرع، با بیان مضامین عرفانی و بیانات شرعی او، به فرضیه مورد نظر پاسخ داده شده است و در این حین با نگرش و تأمل در دو کتاب مشهور و معروف او «گلستان و بوستان» به آنچه تصدیق تشرع و عرفان اوست اشاره و نتیجه گیری شده است.
بخش ششم اختصاص به اصلی پایان نامه یعنی صفات و اسمای باری تعالی در دو اثر مذکور داشته و هر یک را به ترتیب الفبایی و به صورت مستقل با استناد به نوشته¬ها و سروده¬های شیخ آورده شده است.
در بخش هفتم صفتهایی را که سعدی به ندرت از آنها استفاده کرده است به ترتیب الفبا یاد کرده است.
در بخش هشتم با بررسی اوصاف جمالی وجلالی به فرضیه های اصلی رساله پاسخ داده و نتیجه کلی پژوهش بازگو شده است.
 
پیش گفتار
این پژ وهش،دو اثر گران قدر گلستان و بوستان از خداوند گار سخن – شیخ اجل – سعدی شیرازی را مورد بررسی قرار داده و کوشیده است از خلال آن تصویر روشنی مشخصی از خدای سعدی ارائه دهد.
پیشینه تحقیق :
در باب ویژگی های فکری سعدی در حوزه معرفتی (Theology) تا کنون مقاله‌های پراکنده ای نگا شته شده است.
شادروان دکتر غلامحسین یوسفی در کتاب« دیداری با اهل قلم » و نیز مقدمه ای که بر دو کتاب گلستان و بوستان نگاشته اند وزنده یاد دکتر« عبدالحسین زرین کوب »در مجموعه «حدیث خوش سعدی » و دکتر«محمد علی اسلامی ندوشن » در کتاب « چهار سخنگوی وجدا ن ایرا نی/ اسلامی» و نیز شادروان «علی دشتی » در کتاب «قلمرو و سعدی» بیشترین نکات را در این مورد ابراز داشته اند : اما به نظر می رسد تا کنون پژوهش سازمان یافته ای که مبتنی بر صفات و اسمای الهی مندرج در بوستان و گلستان باشد صورت نگرفته است .
مساله تحقیق :
این رساله در پا سخ این پرسش ها تدوین شده است.
خدای سعدی با توجه با توجه به دو کتاب تعلیمی او گلستان و بوستان – چگونه خدایی ست ؟
بیشترین صفات یا صفتی که از دید سعدی بر ازنده و یا معرف اوست کدام / کدام هاست ؟
و آیا صفاتی که وی به عنوان صفات ممتاز با بیشترین بسامد در مورد پروردگار به کار می برد ،در مورد انسان ها نیز به کار رفته است ؟یعنی آیا سعدی آدمیان را نیز شایسته تخلق به همان صفات می‌داند یا خیر؟
روند پژوهش :
نگارنده این پژوهش ، با مطالعه و فیش برداری از دو اثر -گلستان و بوستان- از دیدگاه خداشناسی و بررسی چند اثر مهم در این زمینه،همت گماشته است.
 
مقدمه:
سعدی در تاریخ ادب فارسی شاعری بزرگ و نویسنده¬ای توانا وادیبی فرزانه شناخته شده است. بیت های بلندی که وی به صورت غزل، قصیده ، رباعی و ترجیع بند سروده از یک سو و دو کتاب مشهور او – بوستان و گلستان- از سوی دیگر دلیل آشکاری بر فسحت میدان ادب و ابداع در تعبیر، در آثار اوست.
بازنگری شعر و اندیشه¬های والای سعدی در هر عصر و زمان و گلگشت در بوستان و گلستان وی که، مشحون از عطر گل¬های فرهنگ اسلامی است، آدمی را به کمال انسانی و معنوی رهنمون می‌سازد.
آثار سعدی بازگوی تلاش او برای بیان معرفت خداست. در مجموعه او، همه پدیده¬ها هدفمند است،تا انسان را از معرفت غریزی به معرفت ربانی فرصت عروج بخشد.
برگ درختان سبز پیش خداوند هوش                هر ورقی دفتری ست معرفت کردگار
«کلیات، ص ۵۰۹»
«تسبیح کائنات، آمد و شد خورشید و ماه و پویائی و کارگری و رسالت باد و ابر و باران، شکوه کوهساران و دریاها، درختان، مرغان نغمه خوان، گیاهان و میوه¬های الوان، مراحل تکوین جنین ، یادکرد صفات جلال و جمال الهی و ده ها موضوع دیگر، آرمان شعری سعدی را در شناخت خداوند تشکیل می¬دهد.» ( )
شیخ اجل، اشعار بلندی را در توحید سروده است که به صفات الهی چه جمالی و چه جلالی اشاره دارد و او را به داشتن علم و قدرت و لطف و کبریا … توصیف می¬کند و ذات پاکش را از هر شائبه ای منزه می شناسند.
وصف این معانی در آثار گوناگون او بویژه بوستان هویداست. او علاوه بر دعوت انسانها به شناخت حق،آنها از تفکر در ذات الهی نهی می¬کند:
نه هر جای مرکب توان تاختن    که جایی سپر باید انداختن
«بوستان، ص ۳۵»
او طی طریق، تفکر در آثار و آیات و آلاء حق می¬داند نه تفکر بی‌حاصل در ذات اقدس الهی زیرا که:
خاصان در این ره فرس رانده¬اند           به لااحصی از تگ فرومانده¬اند
«بوستان، ص ۳۵»
او معتقد است اگر انسان در این وادی بی‌کران، طالب فرس راندن است باید آیینه دل را صیقل دهد و آنگاه که عشق الهی در دل او تابید با بال محبت در آسمان عشق به پرواز در آید.
خواننده ارجمند در این رساله علاوه بر آشنایی با سعدی و دوران او از جهت های مختلف به طرز تفکر و چگونگی عقاید او آگاهی می¬یابد.
با توجه به موضوع رساله- که خداشناسی سعدی با تکیه بر صفات الهی ست- نگارنده صفات ذکر شده در گلستان و بوستان را استخراج کرده و با استناد به جمله ها و ابیات سعدی به توضیح آنها پرداخته است.
در ابتدا آیات در بردارنده هر صفت در ذیل همان صفت ذکر شده و بعد در صورت لزوم برخی صفت¬ها را از لحاظ لغوی معنی کرده است و سر انجام با آوردن نمونه های صفت مورد نظر از گلستان و بوستان،نظریه شیخ بیان شده است.
در انتها با بررسی اوصاف الهی، با توجه به بسامد بالای صفات جمالی، نگارنده بر آن بوده است که شیخ اجل بر رحمانیت حق بیش از قهاریت و جباریت او تکیه داشته و این معرفت ناشی از حالت روحانی وی بوده که ذات مطلق را نه به برهان بلکه به ذوق و وجدان درک کرده است.
از آنجا که هر اثری ناگزیر از عیب و نقص است، اینجانب نیز طبیعتاً کار خود را مبرّا از نقص و خطا نمی‌داند و امیدوار است ، کمبودها و نارسایی¬هایی که از دید بنده پنهان بوده از راه تذکار استادان صاحب نظر جبران شود.
 
زندگی سعدی:
«الشیخ الامام المحقق ملک الکلام افصح المتکلمین ابو محمد مشرف الدین ( شرف الدین ) مصلح بن عبدالله بن مشرف السعدی الشیرازی» ، از شاعران بزرگ زبان و ادب فارسی¬ست. (۱)
غیر از لقب اکتسابی او – «افصح المتکلمین» – که هنرش به او بخشیده ، در شناسنامه او ، تکلیف هیچ چیز دیگر روشن نیست.(۲)
«ابوبکر بیستون» که چهل واندی سال بعد از شیخ ، کلیات و غزلیات او را جمع کرده و منظم ساخته است در مقدمه¬ای که بر دیوان او نوشته، او را « مشرف المله و الدین مصلح الاسلام و المسلمین » می-خواند.
«حمدالله مستوفی» در «تاریخ گزیده» سعدی را «مشرف الدین مصلح شیرازی» معرفی می¬کند.
در نسخه کهنه¬ای از کلیات که در ۷۱۶ کتابت یافته و متعلق به «لقمان الدوله» بود در سال ۱۳۲۶ مورد استفاده «فروغی» برای تصحیح چاپ دیوان قرار گرفت، بخش «طیبات» بدین عبارت خاتمه می¬پذیرفت: « و قد نقل هذا من حظ الامام المحقق المغفور مشرف المله و الدین مصلح السعدی…..» و قطعه سنگی که هنگام کندن زمین پیرامون آرامگاه سعدی برای تعمیر اسفالت از خاک بیرون آمد و در موزه «فارس» حفظ شده است و گمان می¬کنند مربوط به سر در مقبره قدیمی پیش از تعمیر «کریم خانی» بوده باشد. بر این پاره سنگ به خط ثلث، آیاتی از «قرآن» و شعری از سعدی و عباراتی در توصیف او که به نام سعدی ختم می¬شده است که فعلاً دو کلمه اول و آخر آن بر جا مانده است: « ابو عبد…. السعدی » که به قرینه « ابو عبدالله …. سعدی » باید باشد.
«جامی» در «نفحات الانس» نام او را «مشرف الدین مصلح بن عبدالله» و در «بهارستان» «شیخ مصلح الدین» می¬نویسد. نظر «ابن فوطی بغدادی» در کتاب «مجمع الالقاب» قدیمترین روایت راجع به معرفی اوست که بدین نام می¬خواند:  « مصلح الدین ابو محمد عبدالله بن مشرف بن المعروف با السعدی الشیرازی »
روایت¬ها بسیار است و «محیط طباطبایی» معتقد است می¬توان با مقایسه آنها از روی حدس به وجود رابطه¬ای میان لقب « مصلح الدین » و کنیه « ابو محمد » و اسم « عبدالله » و همچنین لقب « مشرف الدین » با کنیه ابو عبدالله پی برد. (۳)
برخی نیز نام کامل سعدی را «مشرف الدین بن مصلح الدین عبدالله» نام برده نه «مصلح الدین». (4) «هانری ماسه» نیز در انتخاب نام او مردد مانده و اینگونه می¬نویسد: « نام او را مصلح الدین یا بنا به قولی شرف الدین عبدالله یا مشرف الدین عبدالله گذاشتند » . (5)
«یان ریپکا» در کتاب «تاریخ ادبیات ایران» او را «شیخ ابو عبدالله مشرف الدین مصلح، سعدی شیرازی می¬نامد» . (6)
نتیجه پژوهش¬های دهه¬های اخیر در نهایت این شده که به روایت ابن فوطی ( م ۷۲۳ هـ ) که معاصر سعدی بوده و با سعدی نامه¬نگاری داشته است، رضایت دهنده و نام او را مصلح الدین، کنیه¬اش را ابومحمد، لقبش را مشرف الدین یا شرف الدین و تخلصش را سعدی بدانند. (۷)
«تاریخ تولد او از مواردی¬ست که مورد تردید واقع شده و نظریه پردازان با دلایل خاص خود آن را تعیین کرده و بر آن پا فشاری ورزیده¬اند.
برای نوشتن زندگی نامه شخصی، می¬توان به آثار بر جا مانده از آن شخص و یا شاهدان عینی تکیه کرد و از آنجا که در مورد سعدی افسانه¬ها بسیار است، شواهد عینی وجود ندارد و آنچه که در تعیین تاریخ تولد یاری گراست، نگاه به آثار وبررسی آنهاست.
در آثار سعدی شواهدی که می¬تواند گویای زمان تولد او ¬باشد وجود دارد که هر ادیبی بنابر نظریه شخصی خود تاریخی بر تولد او ساخته¬اند. به عنوان نمونه گروهی بنابر، بیان حال سعدی در «دیباچه گلستان» ، تاریخ تولد او را چنین گویند : چون شیخ شب هنگام تأمل ایام گذشته می¬کرده و به عمر تلف شده تأسف می¬خورده و این بیتها را مناسب حال خود می¬گفته:
هر دم از عمر می¬رود نفسی
چون نگه می¬کنم نماند بسی

ای که پنجاه رفت و در خوابی
مگر این پنج روز دریابی (۸)
                                                      
و در پایان دیباچه، زمان اتمام گلستان را به این تاریخ بیان می¬کند :
در این مدت که ما را وقت خوش بود
ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود (۹)
                                                      
پس سعدی در زمان اتمام گلستان ۵۰ سال داشته است و بنابراین تولد او ۶۰۶ هجری قمری می¬باشد «محیط طباطبایی» این نظریه را رد کرده و تولد او را حدود ۵۸۵ قمری می¬داند» . (10)
برخی نیز تاریخ تولد او را ۵۸۰ ذکر کرده¬اند. (۱۱) دکتر «ذبیح الله صفا» تاریخ تولد او را سال ۶۰۶ هجری می¬داند . (۱۲) و «الطاف حسین حالی» ادیب و شاعر در اواخر قرن ۱۳ هجری، سعدی را شاگرد نظامیه-ای «ابوالفرج بن جوزی» بزرگ، در گذشته سال ۵۹۷ هجری و صاحب کتاب مشهور «تاریخ المنتظم فی التاریخ الامم و الملوک»پنداشته و طاماتی بدین استدلال یافته که چون سعدی به هنگام در گذشت استادش بیش از ۹ سال نداشته، تولد او پیش از ۵۸۹ هجری بوده است. (۱۳)
بحث در مورد تاریخ تولد سعدی هنوزهم ادامه دارد اما سال ۶۰۶ قطعی ترین نظری است که پذیرفته¬اند و متعقدند سعدی در آن سال در شیراز متولد شده است. (۱۴)
و نیز آنچه درباره زندگی سعدی بیان شده با تکیه بر آثار او بویژه بوستان و گلستان است. بنابر روایت «تذکره دولتشاه»پدر شاعر «عبدالله» و در خدمت «سعدبن زنگی» بوده و لقب «سعدی» را او برای خود برگزیده بود. اما بیشتر احتمال دارد خود شاعر به عنوان حق شناسی تخلص« سعدی » را انتخاب کرده باشد. (۱۵) در مورد تخلص سعدی نیز اظهار نظر بسیار است. برخی بر این نظر¬ند که تخلص او مأخوذ او نام « سعد » پسر اتابک ابوبکر است و برخی هم تخلص او را مأخوذ از اسم سعد زنگی پدر اتابک ابوبکر می¬دانند و محیط طباطبایی نیز معتقد است که تخلص سعدی باید از نسبت خانوادگی او گرفته شده باشد که منسوب به سعدبن عباده خزرجی صحابی¬ست.

فهرست منابع و ماخذ:
۱-    بوستان، سعدی، تصحیح : یوسفی، غلامحسین ، تهران: انتشارات خوارزمی ، چاپ هفتم، ۱۳۸۱
۲-    پژوهشی در روایات و مضامین سعدی، لسان، حسین، ذکر جمیل سعدی، کمیسیون ملی یونسکو ایران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶.
۳-    تاریخ ادبیات ایران، ریپکا، یان، ترجمه : ابوالقاسم سری، انتشارات سخن، ۱۳۸۳.
۴-    تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح الله ، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۵۱.
۵-    تاریخ ادبی ایران، برون ، ادوارد، ترجمه: علی پاشا صالح، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۸.
۶-    تاریخ تمدن ، دورانت ، ویل، ترجمه: ابوالقاسم طاهره، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۷۳.
۷-    تاریخ جنگ های صلیبی، گروسه، رنه، ترجمه: ولی الله شادان، نشر و پژوهش فرزان روز، چاپ دوم، ۱۳۸۴.
۸-    تاریخ قرون وسطی، ماله، آلبر ؛ ایزاک ، ژوله، ترجمه: میرزا عبدالحسین خان هژیر، تهران، نشر دنیای کتاب و نشر علم، ۱۳۶۶.
۹- تحقیق درباره سعدی، ماسه، هانری، ترجمه: محمدحسن مهدوی اردبیلی؛ غلامحسین یوسفی، انتشارات توس، چاپ اول، ۱۳۶۴.
۱۰ تحصیلات سعدی در بغداد و نظامیه‌بغداد، کسایی، نصرالله، سعدی شناسی، به کوشش : کوروش کمالی سروستانی بنیاد فارسی شناسی، ۱۳۷۸.
۱۱-جستجو در تصوف ایران، زرین کوب ، عبدالحسین ، انتشارات امیرکبیر، چاپ هفتم، ۱۳۸۵.
۱۲-چهار سخنگوی وجدان ایرانی، اسلامی، محمدعلی، نشر قطره، ۱۳۸۳.
۱۳-حیات سعدی ، حالی، الطاف حسین، ترجمه: سیدنصرالله سروش، تهران، بنگاه دانش، ۱۳۱۶.
۱۴-دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر : موسوی بجنوردی ، کاظم ،  ناشر: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
۱۵-دایره المعارف تشیع، زیرنظر: حاج سید جوادی، احمد صدر ، ناشر: شهید سعید محبی، ۱۳۸۳.
۱۶- دربارگاه خاطر سعدی، شاهرخی، محمود، ذکر جمیل سعدی، کمیسیون ملی یونسکو ایران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶.
۱۷-رساله قشیریه، قشیری ، عبدالکریم بن هوازن، ترجمه: ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح : بدیع الزمان فروزان فر، انتشارات علمی و فرهنگی ، ۱۳۸۵.
۱۸-زندگی وآثار مولانا جلال الدین رومی، اقبال ،افضل، ترجمه: حسن افشار، نشر مرکز، چاپ اول،‌1375.
۱۹-سعدی، موحد، ضیاء، انتشارات طرح نو، چاپ سوم، ۱۳۷۸.
۲۰-سعدی و سهروردی ، فروزان فر، بدیع الزمان ، مجموعه مقالات و اشعار بدیع الزمان فروزان‌فر، به کوشش: عنایت الله مجیدی، کتاب فروشی دهخدا، سال نشر: نامعلوم.
۲۱- سعدی و فلسفه زندگی، رقابی، حیدر، ذکر جمیل سعدی
۲۲- سعدی و معرفت کردگار، تجلیل، جلیل ، ذکر جمیل سعدی،
۲۳- سلطان طریقت ، پورجوادی، نصرالله ، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۹.
۲۴-    سوانح، غزالی، احمد، بر اساس تصحیح : هلموت ریتر، تصحیح : نصرالله پورجوادی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۹.
۲۵-    سیرت جلال الدین منکبرنی، خرندزی زیدری نسوی، شهاب الدین محمد، تصحیح : مجتبی مینوی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۴.
۲۶-    شرح مثنوی شریف، فروزان فر، بدیع‌الزمان ، انتشارات زوّار ، چاپ دهم، ۱۳۸۱.
۲۷-    شک و شناخت، غزالی توسی، ابوحامد امام محمد، ترجمه: صادق آیینه‌وند، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲.
۲۸-    عوارف المعارف، سهروردی، شیخ شهاب الدین ، ترجمه: ابومنصوربن عبدالمؤمن اصفهانی، به اهتمام: قاسم انصاری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۴.
۲۹-    فرهنگ آنندراج، پادشاه ، محمد، متخلص به «شاد» زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران، انتشارات کتابخانه خیام، ۱۳۳۶.
۳۰-    فرهنگ اصطلاحات معاصر، میرزایی، نجف علی، تصحیح : یاسین صلواتی، احمد امام‌زاده، دارالاعتصامی، ۱۳۷۷.
۳۱-    فرهنگ بزرگ جامع نوین (ترجمه المنجد) ترجمه: سیاح، احمد، انتشارات اسلام، ۱۳۷۷.
۳۲-    فرهنگ صبا، بهشتی، محمد، انتشارات صبا، چاپ پنجم، ۱۳۷۸.
۳۳-    فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سجادی، سیدجعفر، انتشارات طهوری، چاپ دوم، ۱۳۷۳.
۳۴-    قابوسنامه ، عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن و شمگیربن زیار، تصحیح :غلامحسین یوسفی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ چهارم، ۱۳۶۶.
۳۵-    قلمرو سعدی، دشتی ،‌علی ، زیر نظر: مهدی ماحوزی، انتشارات اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۸۰.
۳۶-    کشف المحجوب ، هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان، تصحیح : محمود عابدی، انتشارات سروش، ۱۳۸۴.
۳۷-    کلیات سعدی، تصحیح : اقبال آشتیانی ، عباس ، نشر علم، چاپ سوم، ۱۳۷۰.
۳۸-    کلیات سعدی، تصحیح: فروغی، محمدعلی ، انتشارات ققنوس، چاپ هفتم، ۱۳۷۹.
۳۹-    کیمیای سعادت، غزالی توسی، ابوحامد امام محمد، به کوشش : حسین خدیو جم، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳.
۴۰-    گلستان، سعدی، تصحیح: یوسفی، غلامحسین، تهران، انتشارات خوارزمی، چاپ ششم، ۱۳۸۱.
۴۱-    لغت نامه دهخدا ،تألیف : دهخدا، علی اکبر، تهران، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۳.
۴۲-    مثنوی معنوی، بلخی، مولانا جلال الدین محمد، تصحیح : رینولدنیکلسون، انتشارات ققنوس، چاپ پنجم، ۱۳۸۰.
۴۳-    ملل و نحل ، شهرستانی ،‌ابوالفتح محمد بن عبدالکریم، ترجمه: افضل الدین صدر ترکه اصفهانی، تصحیح و ترجمه: سید محمد رضا نائینی ، چاپ خانه‌علمی، سال چاپ (نامعلوم).
۴۴-    مولوی نامه، همائی، جلال الدین ، نشر هما، چاپ نهم، ۱۳۷۶.
۴۵-    نکاتی در سرگذشت سعدی، طباطبائی، محمدمحیط؛ ذکر جمیل سعدی.
۴۶-    نفثه المصدور، خرندزی زیدری نسوی، شهاب الدین محمد، تصحیح: امیرحسین یزدگردی ،‌اداره کل نگارش وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۴۳.
۴۷-    نفحات الانس، جامی، عبدالرحمن ، تصحیح : محمود عابدی، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۰.
۴۸-    نواخوان بزم صاحبدلان، گزینش و گزارش: رضا انزابی نژاد ، تهران، نشر جامی، چاپ نهم، ۱۳۸۳.
۴۹-    نهج البلاغه، ترجمه: شهیدی، سیدجعفر، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هجدهم، ۱۳۷۹.