فایل کامل و عالی نقد و بررسی دیوان سید رضی ره

مقدمه

موضوع: برای شناخت و شناساندن شخصیتهای برجسته علمی، یکی از بهترین روشها بررسی آثار مکتوب آنان است که بازتاب آرا و اندیشه ها و تجلیگاه علم و دانش آنهاست از آنجائیکه شناخت دقیق افکار و اندیشه های هر یک از بزرگان  می تواند چراغ روشنگری فراروی نسل جوان باشد ما را بر آن داشت تا برای تحقق این آرمان مقدس، دست به دامن آسمان پرستاره ی علم ادب ببریم تا چراغی برگیریم.
لذا در این کهکشان، ستاره ای را رصد کردیم که هرچند غبار غرض ورزی وجهل آمیخته با گذشت زمان، چهره ی عالمتاب او را تا حدودی پوشانده است و آنگونه که شایسته شخصیت او بوده برای جهان علم و ادب شناخته نشده است.
 وی شخصیت بی نظیری است که با داشتن مناصب فقاهت و زعامت و نقابت علویان و مناصب مختلف سیاسی، هیچگاه شیفته مظاهر و زخارف دنیوی نشد و لذا بواسطه ی اتصال به حقیقت هستی، اهل دل بود. عاطفه ی سرشار، روحیه ی حساس، وقریحه ی وقاد او باعث گردید که برای بیان حقایق و ثبت وقایع سلاح قدرتمند خود را بکار گیرد و در جهت تحقق اهداف و آرمانهایش گوش به ندای دل دهد که نتیجه آن اشعار نغز و دلنشین و سخنان زیبای اوست که دیوان شعری با چنین گلهایی فراهم آورد. با توجه به اینکه دیوان اشعار این نادره ی دوران بازتاب اندیشه های عمیق و آئینه ی تمام نمای سلوک عرفانی اوست ایجاب می کند که برای شناسایی اندیشمند فرزانه و شاعر گرانمایه، دیوان اشعار او را درکنار آثار گرانبها و ارزشمند فقهی و کلامی اش کاملاً مورد نقد و بررسی علمی و ادبی قرار گیرد.
 اهداف: لذا در این کار تحقیقی هدف ما بر آن بوده است که آرا  و اندیشه های یگانه ی دوران را از میان اثر ارزنده ی ادبی اش( دیوان اشعار) مورد ارزیابی و نقد بررسی قرار داد  تا از میان اشعار به بازخوانی نظریات و افکار عالمانه ی    « شاعر فقیه» بپردازیم. بنابراین در شناخت ابعاد شخصیتی این ادیب گرانقدر نیازمند آن هستیم که پاسخ های قانع کننده ای در قبال پرسش های زیر داشته باشیم:
۱-    نحوه ی تجلی افکا رو اندیشه های رضی در دیوان چگونه بوده است؟
۲-    تأثیر شریف رضی بر ادبای پس از خود و ادبیات عرب به چه میزان بوده است؟
۳-    جلوه های انتساب به دودمان علوی و میزان تأثیر آن بر شخصیت وی چقدر می  باشد؟
۴-    گردآورنده نهج البلاغه واقعاً کیست؟ و تأثیر آن بر ادبیات عرب چگونه و تا چه اندازه ای بوده است؟
فرضیه ها:
 با توجه به اینک رضی یک فقیه برجسته و آشنا به ظرایف علوم اسلامی است ولی اشعار خود را مرکب اندیشه های علمی و ادبی و مباحث فلسفی قرارداده و برای بیان مقاصد وتشریح مسائل علمی و عملی بهره های فراوان از آن برده است و در هر جائی که نیاز بوده  به طرح مباحث اخلاقی و مبانی فلسفی انسان شناسی و معادشناسی پرداخته است. سبک منحصربه فرد او در هجویات نمونه ی بازر اخلاق اسلامی است. و یا غزلهای عاری از وصف« می» و توصیف نوازندگان و خوانندگان زیباروی، حاکی از محتوای مکتب و تعالیم عرفانی وی است.
 وی با تأسیس اولین دانشگاه مدرن علوم اسلامی و تربیت شاگردان فاضل و فقهای نامداری چون شیخ  طوسی(ره) و نگارش و گردآوری کتاب گوهربار
« نهج البلاغه» تأثیر انکارناپذیری بر ادبیات جهان اسلام و عرب و ادبای پس از خود برجای گذاشت. لذا او با این اقدام خدمت ارزنده ای به جهان ادبیات و علم و اندیشه ی بشری نمود. ولی کار پرثمر او دچار تردید واقع شده و در برخی از محافل سخن از گردآورنده و یا نگارنده نهج البلاغه به میان می آید که او واقعاً کیست؟
 ما نیز د راین مجموعه با توجه به اسلوب نگارش نهج البلاغه و تطبیق آن با سبک نوشتاری رضی در کتابهای ماندگارش و با بیان دلایل وشواهد و قرائن ثابت نمودیم که افتخار گردآوری نهج البلاغه همچنان برای رضی بوده و خواهد بود.
 انتساب رضی به خاندان علوی وشرافت ذاتی این خاندان باعث گردید که نیروی عجیبی در رضی بوجود آید و چنان مقتدرانه پا به عرصه گذاشت ک در مطالبه ی علنی حقوق خانوادگی خویش در امر خلافت از هیچ مقامی و منصبی هراس به دل نداشت و لذا جسورانه خلیفه ی عباسی را مورد خطاب قرار می دهد و گاهی هم خواسته های قلبی خود را در قالب ستایش پدر به منصه ی ظهور می رساند.حتی برای ابراز انزجار از خلافت عباسی به خلیفه ی فاطمی که در جد و مرام تا اندازه ای با او مشترک بوده اظهار علاقه و محبت می کند.
مرثیه های رضی هم از این خواسته ی او خالی نیست و شاید اوج قدرت او در نکوهش خلافت اموی و عباسی باشد. وی در ضمن سوگنامه های حضرت سیدالشهداء(ع) با شیوه ای نو، به بیان وقایع تاریخی و ستم های قدرتمندان غاصب می پردازد.
 محتوا:
 پایان نامه ی حاضر در قالب دو باب تدوین شده است که در باب اول به بررسی اوضاع اجتماعی و ادبی قرن چهارم پرداخته که در این فصل علاوه بر بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی، به نقش آل بویه در حرکت فکری و فرهنگی قرن چهارم و مظاهر فرهنگی و ادبی این قرن در قالب محصولات فرهنگی نظیر: شعر، نثر، نقد و علم لغت می پردازد.
 در فصل دوم این باب به بررسی زندگی نامه ی سیدرضی از ولادت تا وفات می پرازد که در این میان به شجره نامه ی او ، پدر، مادر، و فرزندان بطور کامل توجه شده است و مطالب مفصلی را در باره مقام و منزلت پدرش سیدابواحمد موسوی و نقش اصلاح گرانه ی او در جامعه آن روز و وساطت میان خلفا و سلاطین و بزرگان آورده ایم  و در ضمن نکاتی هم درقالب همین بحث درباره ی خصوصیات اخلاقی او بیان کردیم.
 در ادامه ی سخن از اساتید و مشایخ رضی و تربیت یافتگان مکتب او و نقش مجتمع عظیم علمی، فرهنگی «دارالعلم» در نهضت فکری و تأسیس مجامع شبیه به آن بطور مفصل بحث شده است. رضی در کنار مناصب و مشاغل رسمی و اشتغال کامل، دست از تدریس و تألیف برنداشت و لذا علاوه بر بیان اسامی تألیفات و فعالیتهای علمی و بررسی شاگردان از اثربسیار ارزشمند او« نهج البلاغه» هم غافل نشده و لذا به بررسی نگاره ها و پژوهش های صورت گرفته در زمینه ی نهج البلاغه و پاسخ به شبهات مطرح شده درباره ی متن و گردآورنده آن نیز پرداخته ایم.
 در باب دوم که به موضوع اصلی تحقیق مرتبط می شود به بررسی ونقد دیوان اشعار رضی و نسخه های خطی کتابخانه  های ایران و جهان می پردازد و دیوان اشعار او را از جهت محتوایی با استفاده از مفاهیم و مضامین وموضوعات قصاید مورد نقد کامل قرار می دهد.
 این باب از شش فصل به ترتیب موضوعات شعری و حجم آنها تدوین یافته است که در هرکدام از این فصول،  با طرح مباحثی به بیان ابعاد و ویژگی ها و ساختار و موضوع و مضامین قصاید دیوان و قالبهای شعری پرداخته ایم که عبارتند از: مدایح، رثا و سوگنامه ها، فخرو حماسه، غزلیات و حجازیات، هجویه ها و پند و اندرزهای حکیمانه.

فهرست
مقدمه      7-1
باب اول
اوضاع سیاسی، اجتماعی فرهنگی و ادبی دوران سید رضی
فصل اول: اوضاع سیاسی، اجتماعی و ادبی                     29-9
بخش اول: اوضاع سیاسی                                 9
بخش دوم: اوضاع اجتماعی                                 15
بخش سوم: اوضاع فرهنگی و ادبی                         19
الف: نقش آل بویه در  نهضت فکری و ادبی قرن چهارم                 21
ب: مظاهر فرهنگی و ادبی قرن چهارم                         22
۱- شعر                                         23
۲- نثر                                         27
۳- نقد                                             28
۴- علم لغت                                        28
فصل دوم: سید رضی شاعری از تبار علی(ع)                 77-30
بخش اول: زندگینامه ی سید رضی
الف: ستاره ای از افق بغداد                                 30
ب: شجره نامه                                     31
۱- پدر( ابواحمد)                                     32
۲- مادر( شیرزنی از تبار ناصرللحق)                        37
۳- ناصر کبیر یا فاتح مازندران                            38
ج: روزگار وصل و غنچه های پیوند                         39
د: غروبی نابهنگام                                     41
هـ: ویژگیها و خصوصیات بارز اخلاقی رضی                     44
بخش دوم: زندگی علمی، ادبی و اجتماعی سیدرضی        
الف: اساتید و مشایخ رضی                                 49
ب: دانش آموختگان و تربیت یافتگان و روایت کنندگان مکتب رضی         56
ج: مجتمع علمی« دارالعلم» یا اولین دانشگاه علوم اسلامی             58
د: مناصب (نقابت، قضاوت، ریاست « امیرالحاج»                61
هـ: تألیفات                                        63
۱-    شعر( دیوان اشعار)                                64
۲- سیره نویسی                                     65
۳- رسائل( مجموعه ی مکاتبات)                            65
۴- فقه                                         65
۵- نحو                                        65
۶- تفسیر                                         66
الف: حقائق التأویل فی متشابه التنریل                        66
ب: معانی القرآن                                     66
۷- بلاغت                                         67
الف: تلخیص البیان فی مجازات القرآن                         67
ب: نهج البلاغه                                    67
ب۱: گردآورنده ی نهج البلاغه واقعاً کیست؟                    68
 ب۲: ادبیات نهج البلاغه                                 74
ب۳: پژوهش های دانشمندان در اقیانوس نهج البلاغه                 75
باب دوم:           
 نقد و بررسی دیوان سیدرضی                         256-78
فصل اول: دیوان رضی                                 79
الف: نسخه های دیوان در کتابخانه های ایران و جهان                 85
ب: شروح یا نگاره هایی بر دیوان                             89
ج: اغراض و موضوعات موجود در دیوان                     90
فصل دوم: مدایح                                     92
الف: ممدوحان رضی                                 94
ب: ساختار قصیده های مدح                             109
ج: مضامین و مفاهیم مدیحه های رضی                         114
ج۱: شجاعت                                         114
ج۲: بخشش و بخشندگی                                 116
ج۳: خردورزی و نیک اندیشی( عصاره ی چهار خلیفه)                119
ج۴: مقام ومنزلت اجتماعی                                 121
ج۵: تبریک اعیاد و مناسبتها                             124
ج۶: بلیغان در نگاه بلیغ                                 125
مدیحه های رضی در یک نگاه                             126
فصل سوم: رثاء« سوگنامه»                            130
الف: افرادی که شاعر در سوگ آنها مرثیه سرایی کرده است            133
ب: فرهنگ عاشورا در سوگنامه های حسینی (۵ مرثیه با بررسی محتوایی آنها) ۱۳۸
ج: غمنامه ی مادر و تجلیل از مقام و منزلت زن مسلمان                153
د: بررسی ساختار سوگنامه های رضی                         158
هـ : مضامین و موضوعات سوگنامه ها                         162
هـ ۱: سرانجام و سرنوشت انسان                             164
هـ ۲: پدیده ی مرگ و تأثیر آن بر مرثیه های رضی                 165
هـ ۳:بزرگداشت و بیان فضائل متوفی                         167
هـ ۴: تسلیت و همدردی با بازماندگان متوفی                     171
هـ ۵: اعلان جنگ با مرگ                                 172
هـ ۶: تجلی رثای دوران جاهلیت در سوگنامه های شاعر             173
نقد وبررسی سوگنامه های سید سوگوار                         174
فصل چهارم: فخر و حماسه                             178
الف: بررسی ساختار فخریات                             181
ب: مضامین فخریه های رضی                             182
ب۱:افتخار به اصل ونسب( شجره ی طیبه)                    183
ب۲: شاعری الگو در میدان اخلاق و عمل                     189
ب۳: قله ی عظمت در کوهسار ادب                         195
ج: ابعاد و ویژگی های فخریات رضی                         197
د: مقایسه ای میان فخریه های رضی و متنبّی                     200
فصل پنجم: غزلیات و حجازیات                             204
ترانه های سرزمین یار( حجازیات)                            206
الف: بررسی ساختارغزلیات                                210
ب: مضامین وموضوعات غزلهای رضی                         213
ج: ابعاد و ویژگی های غزلهای رضی                         215
حجازیات یا ترانه های سرزمین یار:                        218
 الف: ساختار ترانه های سرزمین یار( غزلهای حجازی)                218
متن و ترجمه غزل« لیله السفح»                            219
نقد وبررسی غزل« لیله السفح»                            224
برگزیده غزل« یا ظبیه البان…»                            229
ب: بررسی مکانهای سرزمین حجاز در حجازیات                 232
ج: مضامین و موضوعات غزلهای حجازی                     233
د: جایگاه حجازیات و تأثیرآن بر ادبیات عرب                     234
فصل ششم: هجویات                                 237
الف: موضوعات و مضامین هجوهای رضی                     238
۱) هجو اخلاقی                                     238
۲) هجو سیاسی                                     240
ب: نمونه هایی از هجویات رضی                             241
فصل هفتم: پند و اندرز و حکمتها            
الف: نمای کلی حکمتهای رضی                             243
ب: نمونه هایی از سخنان حکیمانه ی رضی                     244
زبده البحث (چکیده پایان نامه به زبان عربی)                    249
منابع                                            265
چکیده انگلیسی                                    269

منابع

۱- قرآن کریم
۲- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، داراحیاء التراث العربی، ج ۱
۳- ابن اثیر (عزالدین الجزری) – الکامل فی التاریخ، دار صادر و دار بیروت چاپ ۱۹۹۶ م. نسخه ی دارالفکر ۱۹۷۸ م.– ج ۷ و ج ۹
۴- ابن جوزی (ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد بن علی)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، مطبعه دار المعارف، الطبعه الاولی، ۱۹۳۹ هـ.
۵- ابن خلّکان (ابوالعباس شمس الدین احمدبن محمدبن ابی بکر)، وفیات الأعیان، تحقیق شیخ محمد محی الدین عبدالحمید، مکتبه النهضه المصریه الطبعه الاولی، ۱۹۸۴ م.
۶- ابراهیمی (دکتر محمود)، شرح فارسی دیوان ابوالعلاء معرّی (سقط الزند) دانشگاه کردستان، چاپ اول، ۱۳۸۱ هـ.
۷- ابراهیم نژاد (محمد)، سید رضی بر ساحل نهج البلاغه، چاپخانه سپهر، چاپ اول بهار ۱۳۸۲ هـ.
۸- امینی (علامه عبدالحسین)، الغدیر، دارالکتاب العربی بیروت، لبنان، ج ۴.
۹- امینی (علامه عبدالحسین) شهیدان راه فضیلت ترجمه ی شهداء الفضیله.
۱۰- امینی (دکتر شیخ محمد هادی)، الشریف الرضی، موسسه نهج البلاغه، چاپخانه شمشاد، چاپ اول، ۱۴۰۸ هـ، ۱۳۶۶ ش.
۱۱- ابوعلیوی (حسن محمود)، الشریف الرضی، دراسه عصره و أدبه، مؤسسه الوفاء، بیروت، لبنان، الطبعه الاولی، ۱۴۰۶ هـ. ۱۹۸۶ م.
۱۲- امین (سید محسن)، اعیان الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۳هـ. ج ۲.
۱۳- بغدادی (ابوبکر احمدبن علی الخطیب)، تاریخ بغداد، دارالکتب العلمیه، بیروت، لبنان، ج ۲.
۱۴- بروکلمان (کارل)، تاریخ الادب العربی، ترجمه ی عبدالحلیم النجّار دارالمعارف، الطبعه الثانیه، ۱۹۶۸ م. الجزء الثانی.
۱۵- تهرانی (علامه آغا بزرگ)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، طبعه النجف، العراق، الطبعه الاولی، ۱۹۵۹ م.
۱۶- الثعالبی (ابومنصور)، یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر، دارالکتب العلمیه، بیروت ۱۴۰۳ هـ.
۱۷- الشریف الرضی (ابوالحسن محمد)، دیوان الشریف الرضی، داربیروت، ۱۴۰۳ هـ.
۱۸- الشریف الرضی (ابوالحسن محمد) دیوان الشریف الرضی، صنعه أبی حکیم الخبری، الدکتور عبدالفتاح الحُلو، الجمهوریه العراقیه، وزاره الاعلام،         الجزء الثانی، و الطبعه الاولی، ۱۹۷۷ م.
۱۹- الشریف المرتضی (ابوالقاسم) دیوان السید المرتضی، تحقیق رشید الصفار، داراحیاء الکتب العربیه ۱۹۵۸ م.
۲۰- شهرستانی (هبه الدین)، پیرامون نهج البلاغه، ترجمه ی ماهو نهج البلاغه، مترجم سید عباس اهری، بنیاد نهج البلاغه.
۲۱- حسن (محمد عبدالغنی)، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۹۵۵ م.
۲۲- الحلّی (الشیخ عبدالحسین) مقدمه کتاب حقائق التأویل، منتدی النشر، الطبعه الاولی، بغداد، ۱۹۳۶ م. ج ۵
۲۳- حکیمی (استاد محمد رضا)، دانش مسلمین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
۲۴- حنّا الفاخوری، الجامع فی تاریخ الأدب العربی – الأدب القدیم، دارالجیل، بیروت، لبنان، بدون تاریخ.
۲۵- خلیل (جرّ)، فرهنگ لاروس، ترجمه ی سید حمید طبیبیان، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۷۵ هـ ش.
۲۶- صبحی صالح، نهج البلاغه امام امیرالمؤمنین علی (ع)، دارالاسوه للطباعه و النشر، قم، ۱۳۸۱ هـ. ش.
۲۷- صدر (سید حسن) تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام.
۲۸- زیدان (جرجی)، تاریخ آداب اللغه العربیه، دارمکتبه الحیات، بیروت، چاپ دوم، ۱۹۷۸ م. ج ۲
۲۹- ذهبی (حافظ) العبر فی خبر من غبر، دارالکتب العلمیه، بیروت، لبنان، ج ۲.
۳۰- عباس (احسان)، الشریف الرضی، دار بیروت، ۱۹۵۹ م.
۳۱- عبدالزهراء حسینی (الخطیب)، مصادر نهج البلاغه و أسانیده، مطبعه القضاء، النجف الاشرف، الطبعه الاولی ۱۹۶۵ م.
۳۲- دوانی (علی)، سید رضی مؤلف نهج البلاغه، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۶۴ هـ.
۳۳- دیلمی (مهیار)، دیوان، احمد نسیم، مؤسسه النور للمطبوعات، بیروت، لبنان، ۱۴۲۰ هـ. ۱۹۹۹ م.
۳۴- متز (آدم) الحضاره الاسلامیه فی القرن الرابع الهجری، ترجمه ی محمد عبدالهادی، الطبعه الثالثه، بدون تاریخ، الجزء الاول
۳۵- محی الدین (عبدالرزاق)، شخصیت ادبی سید مرتضی، ترجمه ی ادب المرتضی، ترجمه ی جواد محدثی، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، چاپخانه ی سپهر، ۱۳۷۳ هـ ش.
۳۶- محی الدین (عبدالرزاق)، ادب المرتضی من سیرته و آثاره، مطبعه المعارف، بغداد، الطبعه الاولی، ۱۹۵۷ م.
۳۷- المعجم الوسیط، تألیف مجموعه ی نویسندگان، مکتب نشر الثقافه الاسلامیه، الطبعه الخامسه، ۱۴۱۶ هـ. ۱۳۷۴ هـ. ش، فی جزئین.
۳۸- مبارک (محمد زکی عبدالسلام) النثر الفنی فی القرن الرابع الهجری، مطبعه السعاده، الطبعه الثانیه، ۱۹۳۴ م.
۳۹- مبارک (محمد زکی عبدالسلام) عبقریه الشریف الرضی، بیروت لبنان، ۱۴۰۳ هـ.